بخش زيادی از مواد شوینده و خوشبو كننده ها روزانه مورد استفاده قرار می گيرند، برای بدن سمی هستند. در حين كار با مواد شوينده بخارات، بو و ذرات آنها در محيط و هوای خانه پخش می شوند. سپس اين مواد از طريق پوست، راههای تنفسی و حتی گاهي از طريق دهان وارد بدن می شوند و مشكلاتی را برای بدن ايجاد می كنند. در اين مقاله به معرفی و اثرات مواد شوینده، ساختار، خواص و ويژگيها شوينده ها، انواع مواد شوینده (شوينده آنيونی، كاتيونی، غير يونی، آمفوتریک)، انواع اشكال، اهمیت و کاربرد مواد شوینده، معرفی چند ماده شوینده خطرناک پرمصرف، اثرات انواع مواد شوینده بر روی ریه و سیستم تنفسی پرداخته می شود.
در این مطلب موضوعات زیر را مطالعه خواهید کرد:
مواد شوینده چیست؟
مواد شوينده يا دترجنت ترکیبات پاک کننده مصنوعی از سورفکتانتها هستند كه خاصیت پاک کنندگی در محلولهای رقیق را دارند. این مواد شامل صابونها، خوشبوكننده ها، سفيد كننده ها، نرم كننده ها، جرم گيرها و غيره هستند.
ساختار شوينده ها
مواد شوینده گروهی از ترکیبات با ساختار آمفی دوست هستند که هر مولکول دارای بخش آبدوست (قطبی) و بخش آبگریز (غیر قطبی) است. بخش آبگریز اين مواد ممكن است هیدروکربنهای زنجیره ای راست یا شاخه دار باشد و یا ممکن است ساختار استروئیدی داشته باشد. ساختار بخش آبدوست متنوع تر است. بخش آبدوست می تواند یونی یا غیر یونی باشد و از ساختاری ساده یا نسبتاً پیچیده در متغیر باشد.
خواص و ويژگی های مواد شوینده
خواص شوینده ها به ساختار مولکولی مونومر آنها بستگی دارد. مواد شوینده سورفکتانت، کشش سطحی آب را کاهش می دهند. داشتن ماهیت دوگانه آبدوست و آبگریز سبب می شود تا به راحتی روغن، چربی، پروتئین یا ذرات کثیف با آب شسته شود. از آنجایی که هوا آبدوست نیست، مواد شوینده نیز به درجات مختلف کف کننده هستند. همچنين مواد شوینده در pH قلیایی بهتر عمل می کند.
انواع و اثرات مواد شوینده
مواد شوینده بسته به بار الکتریکی سورفکتانتها به چهار گروه بزرگ شوینده های آنیونی، شوینده های کاتیونی، مواد شوینده غیر یونی و مواد شوینده آمفوتریک طبقه بندی می شوند.
شوینده های آنیونی
شوینده های آنیونی رایج ترین نوع شوینده ها در جهان هستند. اين شوینده ها از آلکیل بنزن سولفوناتها ساخته می شوند. بخش آلکیل بنزن این آنیونها چربی دوست (آبگریز) و سولفونات آنها آبدوست است. اين نوع شوینده ها دارای گروههای آلکیل شاخه دار و گروههای آلکیل خطی هستند. گروه اول در جوامع از نظر اقتصادی پیشرفته استفاده نمی شوند؛ زیرا که تجزیه پذیر نیستند و به محيط زيست آسيب می رسانند. انواع شوینده های آنیونی شامل دودسیل بنزن سولفونات سدیم منشعب، دودسیل بنزن سولفونات سدیم خطی و صابون هستند. این شوینده ها بیشتر برای شوینده های لباسهای خانگی استفاده می شوند.
شوینده های کاتیونی
شوینده های کاتیونی مشابه شوینده های آنیونی هستند، اما آمونیوم چهارتایی جایگزین گروه سولفونات آنیونی آبدوست آنها می شود. برای مثال سولفات آمونیوم دارای بار مثبت است.
مواد شوینده غیر یونی
مواد شوینده غیر یونی گروه های بدون بخش آبدوست و آبگریز هستند. اين مواد شوینده بر اساس پلی اکسی اتیلن یا گلیکوزید توليد شده اند. همچنین اين مواد به عنوان اتوکسیلات یا pegylates و نونیل فنول نيز شناخته می شوند.
مواد شوینده آمفوتریک
شوینده های آمفوتریک دارای زویتریونهایی در محدوده pH خاصی هستند. همچنين اين شوینده ها دارای بار خالص صفر هستند. اين بار خالص از حضور تعداد مساوی از گروه های شیمیایی باردار +1 و -1 ناشی می شوند.
انواع اشكال شوینده ها
شوینده ها به شكلهای مايعات غليظ، پودر، قرص، ژل، اسپری، کپسولهای مایع، خمیرها و پد توليد مي شوند.
اهمیت و کاربرد مواد شوینده
یکی از بزرگترین کاربردهای مواد شوینده، تمیز کردن خانه از جمله شستشوی ظرف و شستشوی لباس است. این مواد شوینده معمولاً به عنوان پودرها یا محلولها در دسترس هستند. فرمولاسیون مواد شوینده خانگی اغلب مخلوط های پیچیده ای از مواد شیمیایی مختلف به غير از سورفکتانتها هستند. اين امر نشان دهنده کاربرد متنوع و بازار مصرف کننده بسیار رقابتی آنها است. همچنين مواد شوینده ها كاربردهای زيادی در بيمارستانها، هتلها، كارخانجات توليدی، صنعت نفت و پتروشيمی، صنايع غذايی و لبنی، صنعت دام و طیور، صنعت كشاورزی و غيره دارند.
معرفی چند ماده شوینده خطرناک پر مصرف
خانه ها مملو از محصولات و مواد شیمیایی هستند که در صورت عدم استفاده صحیح، آنها می توانند باعث مشکلات سلامتی شوند. بیشتر مواد شوینده خانگی به اندازه کافی ایمن هستند و بدون نیاز به دستکش و ماسک می توان از آنها استفاده نمود. با اين وجود آنها كاملاً بی خطر نيستند.
پودرهای لباسشويی
پودرهای لباسشويی اغلب حاوی مواد شیمیایی مضری هستند که می توانند مشکلات سلامتی و بيماريهای پیش بینی نشده را در بدن ايجاد كنند. اين مشكلات شامل تحریک پوست، گلو و همچنین سرطان هستند. همچنین اين مواد اثرات نامطلوبی بر محیط زیست دارند. یکی از مضرترین مواد شیمیایی موجود در شوینده های لباسشویی، 1،4-دی اکسان است. این ماده شیمیایی که در رنگها و لاکها نيز یافت می شود، توسط EPA به عنوان یک ماده سرطان زا در نظر گرفته می شود.
1،4-دی اکسان به عنوان حلال كاربرد دارد. قرارگیری در معرض استنشاق حاد در سطوح بالای 1،4-دی اکسان باعث سرگیجه، خواب آلودگی، سردرد، بی اشتهایی، تحريک پوست، سوزش چشم، بینی، گلو و مشكلات ریه در انسان مي شود. سایر مواد خطرناک در مواد شوینده ها شامل سولفات لوریل سدیم (SLS)، آمونیاک، نونیل فنول اتوکسیلات، فنلها و فسفاتها هستند. پس از تماس با پوست ممكن است باعث ایجاد مشکلات جدی برای سلامتی شوند.
سدیم لوریل سولفات (SLS) در شامپو و صابونها
سدیم لوریل سولفات عامل کف کننده است که برای تهیه کف به مواد شوینده، صابون و شامپوها اضافه می شود. اين ماده به دلیل ارزان و موثر بودن به طور گسترده در شوينده ها مورد استفاده قرار می گیرد. سدیم لوریل سولفات به عنوان تحریک کننده پوست انسان شناخته می شود. اغلب در ایجاد بیماریهای پوستی مانند اگزما، روزاسه و پسوریازیس نقش دارد. افرادی که پوست حساس و مستعد حساسیت دارند، بهتر است از مصرف مواد شوینده صابون و شامپوها كه داراي سدیم لورت سولفات است، اجتناب کنند.
فرمالدئید در مایعات ظرفشویی
فرمالدئید یک ماده نگهدارنده و ضد باکتری ارزان قیمت است که معمولا در مواد شوینده و مایعات ظرفشویی كاربرد دارد. این ماده تحریک کننده سیستم تنفسی، چشمها و ریه ها است. تماس منظم با فرمالدئید می تواند باعث واکنشهای آلرژیک مانند اگزما و درماتیت شود. تماس روزانه با فرمالدئید برای انسان سمی است و با سرطان مرتبط است. برچسب مواد شوینده های خودتان را برای ذکر این ماده بررسی کنید. در صورت وجود این ماده شيميايی، به صورت مكرر و طولانی مدت از اين شوينده ها استفاده ننماييد.
شیشه پاک کنها
در تركيبات اين تميز كننده ها آمونیاک و ایزوپروپیل الکل استفاده می شود. اين مواد شيميايی تحريک كننده چشم، بینی، گلو و پوست هستند. استفاده مکرر از آنها توصيه نمی شود.
وايتكس و سفید کننده ها
سفید کننده در مواد شوینده های لباسها اغلب هیپوکلریت سدیم است. اين ماده با تبدیل نور UV به نور مرئی، باعث سفیدتر به نظر رسيدن لباسها می شود. زمانی كه سفید کننده با پوست تماس پیدا می کند، می تواند باعث واکنشهای آلرژیک شود. این ماده محرک چشم و ریه است. استفاده مكرر و دراز مدت از وايتكس موجب تحريک غشاهای ريه و كاهش عملكرد آن می شود. همچنين افراد دارای عمل مرواريد، تا بهبودی كامل نبايستی از اين مواد استفاده كنند.
اثرات انواع مواد شوینده بر روی ریه و سیستم تنفسی
بسیاری از پاک کننده ها حاوی ترکیبات آلی فرار (VOCs) هستند که گازهای مضر و سمی را در هوا آزاد می کنند و اين گازها در طولانی مدت بر سلامت ریه تاثير می گذارند. طبق تحقيقات صورت گرفته در كارخانه مواد شوينده در ايران، مواد شيميايی شوينده وايتكس و جوهرنمک، سبب كاهش عملكرد ريوی می شوند. به طوريكه در كارگرانی كه پس از سه سال مواجه با اين مواد، بيست درصد ظرفيت ريوی آنها كاهش يافته است. همچنين تحقيقات نشان می دهد زنان خانه دار كه به صورت مداوم و دراز مدت از مواد شوينده استفاده می كنند، کاهش چشمگیری در عملکرد ریه دارند. غشاهای مخاطی پوشاننده راه های هوایی ریه توسط مواد شیمیایی پاک کننده تحريک می شوند. استفاده طولانی و دراز مدت مواد شوينده منجر به تغییرات در راه های هوایی می شود و در نتيجه منجر به کاهش عملکرد ریه می شود.
سوالات متداول اثرات مواد شوینده بر ریه
1- رایج ترین مواد قلیایی مورد استفاده در صابونها و مواد شوینده كدام است؟
هیدروکسید سدیم (NaOH) یا سود سوزآور و هیدروکسید پتاسیم (KOH) یا پتاس سوزآور از رایج ترین مواد قلیایی مورد استفاده در صابونها و مواد شوینده هستند.
2- مواد شوینده ها چه تاثيری بر پوست بدن می گذارند؟
مواد شوینده به خصوص شوينده های لباسشویی با مواد شیمیایی مضر، باعث خشکی پوست، قرمزی یا ایجاد بیماری پوستی مانند فولیکولیت یا اگزما می شوند. در صورت عدم درمان، این تحریکات پوستی می تواند منجر به سرطان پوست شوند.
3- تفاوت بین مواد شوینده مایع و پودری چیست؟
شوینده های مایع برای تمیز کردن لکه های چرب مناسب هستند، در حالی که شوینده های پودری برای از بین بردن کثیفی، گل و لای و سایر خاکها مناسب هستند.
4- سمی ترین محصولات پاک کننده خانگی كدام است؟
خطرناک ترین و سمی ترین محصولات پاک کننده خانگی شامل پاک کننده های اجاق گاز، لوله بازكنهای خورنده فاضلاب، پاک کننده های کاسه توالت و خوشبو كننده های هوا هستند. اين مواد می توانند باعث سوختگی پوست یا چشم و تحريک ريه شوند و به طور بالقوه ممکن است مشکل دائمی در چشم ايجاد كنند. در این روی بسته بندی اين محصولات پاک کننده بايد عبارت خورنده و خطرناک نوشته شود.
5- آيا از محصولات ظرفشویی برای تميز كردن و يا شستشو می توان استفاده نمود؟
از محصولات تمیز کننده ظرفشویی نبایستی برای تمیز کردن لکه های فرش و موکت، حمام کردن یا شامپو سر و بدن، تمیز کردن شیشه یا پنجره استفاده كرد. هرگز نباید از مایع ظرفشویی در ماشین ظرفشویی اتوماتیک استفاده كرد. همچنين هرگز نباید مایع ظرفشويی را با سفید کننده یا آمونیاک مخلوط كرد.
