نیتریت سدیم (Sodium nitrite) یک ترکیب غیر آلی بسیار ناپایدار است و از لحاظ ظاهری به شکل جامد بلوری سفید یا مایل به زرد می باشد. این محصول در دو فرم مایع و پودری تولید می شود که هر دو فرم در آب انحلال پذیرند. نیتریت سدیم تحت عنوان پیش ساز ترکیبات آلی در صنایعی مانند رنگ، تولید سموم، داروسازی و همچنین در صنایع غذایی کاربرد دارد. نیتریت سدیم در کنار تیوسولفات سدیم مصرف شده و در سازمان بهداشت جهانی، گرید دارویی نیتریت سدیم جزء ایمن ترین و موثرترین دارو ها می باشد. این محصول در دو نوع خوراکی و صنعتی در بازار عرضه می گردد.
تولید نیتریت سدیم
اکسیداسیون اکسید های با نیتروژن پایین تر که در این روش به جای نمک یا سرب اکسید شده از نیترات سدیم استفاده می شود. در پروسه دیگری برای کاهش نیترات از براده آهن قراضه استفاده می گردد. سنتز نیتریت سدیم در طی چندین واکنش شیمیایی صورت می گیرد. روش دیگر، کاهش نمک های نیترات است که با افزودن کاتالیزور واکنش اکسید های نیتروژن در محلول آبی قلیایی صورت می پذیرد. شرایط در این روش باید به شدت تحت کنترل باشد تا از اکسید شدن بیش از حد اتم نیتروژن جلوگیری به عمل آید. همچنین این محصول در اثر قرار گرفتن در معرض تابش های یونیزان، فلزات، گرما و نور، هیدروژن و احیا الکترولیتی با کاهش نمک های نیترات تولید می شود.
کاربرد نیتریت سدیم
نیتریت سدیم در دو گرید خوراکی و صنعتی در بازار عرضه می شود. در ادامه این توضیحات با کاربرد های گوناگون این ترکیب در انواع صنایع بیشتر آشنا می شویم. این محصول در پخت گوشت و هات داگ و به عنوان ماده خام برای تولید پلیمرهای کاپرولاکتام کاربرد دارد. همچنین به عنوان آنتی اکسیدان برای سنتز پلیمرها از آن استفاده می شود.این ترکیب به عنوان تثبیت کننده رنگ و نگهداره در گوشت و ماهی نیز مصرف دارد. افزودن این محصول به گوشت، رشد باکتری های بیماری زا را به تاخیر می اندازد و مدت نگهداری آن را افزایش می دهد.
این محصول در چسب، ضد یخ، پاک کننده ها و شوینده ها، ضدعفونی کننده ها، افزودنی مواد ساختمان، عامل انتقال گرما، مواد شیمیایی آزمایشگاهی و روان کننده ها استفاده می شود. همچنین محصول فوق در صنعت لاستیک و تولید رابرها مصرف دارد. بعلاوه این ماده در تصفیه پساب، برای کنترل بو و جلوگیری از رشد باکتری استفاده می شود. این ترکیب غیر آلی در صنایع مختلف برای جلوگیری از زنگ زدگی فلزات به عنوان ماده ضد خوردگی نیز کاربرد دارد.
نیتریت سدیم یکی از مواد مهم در ساخت پیروتکنیک ها و کود های شیمیایی است. این محصول به عنوان یک منبع تهیه کننده ازت برای گیاهان عمل می کند و می تواند به صورت کود برای گیاهان اعمال شود. نیتروژن رشد کلی گیاه را بهبود می بخشد و موجب رشد بیشتر برگ ها، ساقه ها و ریشه گیاه می شود. کمبود نیتروژن مانع رشد گیاه است در حالی که با برطرف نمودن این کمبود می توان ازت مورد نیاز گیاهان را فراهم و باعث رشد گل و میوه گیاه شد.
این محصول در داروسازی به عنوان وازودیلاتور می تواند موجب گشادی رگ های خونی و در نتیجه افزایش جریان خون و گشادی رگ ها شود. در نتیجه این ماده در بیماران قلبی، وسیله ای موثر برای کاهش فشار خون به حساب می آید. امروزه تحقیقات وسیعی درباره این ترکیب و اثرات آن در درمان بیماری هایی نظیر کم خونی سلول های داسی شکل، مسمومیت با سیانید، سکته قلبی، آنوریسم مغزی و فشار خون ریوی در نوزادان در حال انجام است.
نکات ایمنی در مورد نیتریت سدیم
تزریق نیتریت سدیم برای مقابله سریع با مسمومیت سیانور انجام می شود. همچنین می تواند در درمان کم خونی سلولی داسی شکل موثر باشد. در حالیکه در برخی از افراد تزریق سدیم نیتریت می تواند سبب واکنش های آلرژیک مانند کهیر، آبریزش بینی یا آسم گردد. علائم واکنش می توانند شامل بثورات پوستی و کهیر، مشکل در تنفس و تورم در صورت، اطراف چشم و گلو باشند. بالا رفتن ضربان قلب، سرگیجه، حالت تهوع، درد ناحیه شکم و کبود شدن اندام ها در اثر کمبود اکسیژن نیز می توانند از علائم حساسیت به این دارو باشند. در صورت مشاهده علائم شدید پس از تزریق باید به نزدیک ترین مرکز درمانی مراجعه شود.
این واکنش های آلرژیک می توانند در صورت دریافت نیتریت سدیم از طریق غذا نیز بروز دهند. با توجه به وجود این نگهدارنده در غذاهایی مانند سوسیس و کالباس در صورت مصرف این مواد غذایی و بروز حساسیت به پزشک مراجعه شود.
سوالات متداول نیتریت سدیم
1- آيا جايگزينی برای نيتريت سديم در سوسيس و كالباس وجود دارد؟
با توجه به عوارض جانبی اين ماده، طبق مطالعات، مواد نگهدارنده طبيعی نظير رزماری، آويشن، ميخک و غيره می تواند جايگزينی مناسب براي نيتريت سديم در فرآورده های گوشتی (كالباس، سوسيس، ژامبون، بیکن، هات داگ) باشد. اما آيا مواد نگهدارنده طبيعی می تواند كارايی مواد نگهدارنده شيميايی داشته باشد؛ جواب به اين سوال، تحقيقات وسيعی را می طلبد.
2- كاربردهای نیتریت سدیم چیست؟
اين ماده به عنوان نگهدارنده مواد غذایی در فرآورده های گوشتی (سوسيس، ژامبون، بیکن، هات داگ) و ايجاد رنگ صورتی در آنها، در تولید صنعتی ترکیبات آلی نیتروژن دار، در توليد رنگهای دیازو، در صنعت لاستیک، به عنوان یک مهارکننده خوردگی، به عنوان افزودنی در گریسهای صنعتی، سموم دفع آفات و غيره كاربرد دارد.
3- آيا نيتريت سديم خوراكی برای بدن ضرر دارد؟
اين ماده توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان (IARC) به عنوان “ماده احتمالا سرطان زا برای انسان” طبقه بندی می شود. بيشترين مقدار نيتريت سديم وارد شده به بدن از طريق سبزيجات غده دار و ريشه دار است. برخلاف تصور نيتريت سديم از طريق فرآورده های گوشتی خيلی كم وارد بدن می شود. اما تحت شرایط خاص (شرایطی برای کاهش نیترات به نیتریت در روده وجود داشته باشد به عنوان مثال pH بالا و فلور میکروبی مناسب روده) نیتریت در فرآورده های گوشتی مصرف شده تبديل به نیتروزاسیون می شود که می تواند منجر به بيماريهايی در بدن شود.
4- نيتريت سديم چيست؟
اين ماده نمک معدنی با فرمول مولكولی Na2NO است که به شکل جامد بلوری به رنگ سفید کمی مایل به زرد است. اين ماده محلول در آب است و pH حدود 9 را در آب توليد مي كند.
5- كاربرد دارويی نيتريت سديم چيست؟
از اين ماده دارويی تركيبی برای درمان مسمومیت با سیانید استفاده می شود. مسمومیت با سیانید يک وضعیت فوق العاده خطرناک برای بدن است.