سیتریک آبدار (Monohydrate Citric Acid) اسیدی تری کربوکسیلیک است که در مرکبات و برخی از میوه ها پیدا می شود. سیتریک آبدار به صورت بلور های بی رنگ یا شفاف و یا به صورت یک پودر سفید و کریستالی وجود دارد. این ماده فاقد بو بوده و طعم اسیدی قوی دارد. سیتریک آبدار به دلیل خاصیت آنتی اکسیدانی خود در صنعت داروسازی بطور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. این ترکیب به عنوان یک اسید برای کنترل pH کاربرد دارد و با کلات شدن کلسیم در خون به عنوان ضد انعقاد عمل می کند. سیتریک آبدار یک ماده نگهدارنده طبیعی است و برای افزودن طعم اسیدی یا ترش به غذا ها و نوشابه استفاده می شود. این ترکیب در واقع به عنوان ماده نگهدارنده و آنتی اکسیدان نقش ایفا می کند.
این ترکیب با داشتن رطوبت از 7.5 تا 9 درصد با سایر انواع اسید سیتریک متفاوت است. اسید سیتریک دارای کالری و چربی صفر است اما هیچ ارزش غذایی دیگری ندارد. در حالی که مصرف اسید سیتریک طبیعی از طریق میوه ها و سبزیجات دارای مزایای سلامتی است. بطوریکه به سوخت و ساز بدن کمک کرده و ممکن است در برابر سنگ کلیه از بدن محافظت کند. البته تا کنون فواید مصرف مکمل های حاوی آن برای سلامتی انسان اثبات نشده است.
تولید سیتریک آبدار
پایه اصلی اسید سیتریک، سیترات بوده که یکی از اجزای چرخه کربس است و به طور طبیعی در طی متابولیسم در بدن تمام موجودات زنده تولید می شود. این ماده به طور طبیعی در مرکباتی مانند لیمو یافت می شود. ممکن است از آب لیمو که حاوی 58 درصد اسید سیتریک است یا ضایعات آناناس استخراج شود و به عنوان ماده نگهدارنده طبیعی مورد استفاده قرار می گیرد. سیتریک آبدار دارای یک مولکول آب به عنوان بخشی از فرمول شیمیایی خود است .
در روش تولید شیمیایی آن، سیتریک خشک را با استفاده از سویه های باکتری آسپرژیلوس نیگرا به روش صنعتی یا با تخمیر قارچی محلول های شکر خام مانند ملاس تولید شود. اسید سیتریک با تبلور مجدد خالص خواهد شد. فرم خشک از محلول آبی غلیظ گرم و فرم مونوهیدرات یا آبدار از محلول آبی غلیظ سرد به دست می آید.
کاربرد سیتریک آبدار
از سیتریک آبدار در تهیه گرانول های جوشان بهره می برند. در حالی که سیتریک خشک به طور گسترده در تهیه قرص های جوشان کاربرد دارد. همچنین اسید سیتریک باعث بهبود پایداری پودر انسولین خشک شده در فرمولاسیون های استنشاقی می شود. در محصولات غذایی، اسید سیتریک به عنوان تقویت کننده طعم مزه ترش و اسیدی بکار می رود. از سیتریک آبدار به عنوان عامل جداسازی و هم افزایی آنتی اکسیدان ها استفاده می شود. این ماده همچنین یکی از اجزای محلول های سیترات ضد انعقادی است. از نظر درمانی، از محلول های حاوی اسید سیتریک برای حل کردن سنگ کلیه استفاده می کنند.
اسید سیتریک می تواند به عنوان ضد عفونی کننده نیز مورد استفاده قرار گیرد. این ترکیب ماده موثر در درمان یا پیشگیری از نورو ویروس انسانی است که عامل اصلی بیماری های منتقله از غذا است. اسید سیتریک یک پاک کننده عمومی برای از بین بردن لک های ناشی از صابون، آب سخت، آهک و حتی زنگ زدگی است. همچنین جایگزینی ایمن برای سفید کننده های حاوی کلر خانگی می باشد.
نگهداری از سیتریک آبدار
سیتریک آبدار در آب و هوای گرم و خشک و همچنین در صورت گرم شدن تا دمای حدود 408 درجه سانتی گراد آب تبلور خود را از دست می دهد. این ترکیب در هوای مرطوب کمی آب می شود. محلول های رقیق حاوی آن ممکن است در طول ذخیره سازی تخمیر شوند. برای نگهداری اسید سیتریک، آن را در ظرف اصلی خود در جای خشک و خنک نگهداری می کنند. از تاریخ تولید، ماندگاری آن سه سال پس از باز شدن است و حداقل برای پنج سال بدون باز شدن پایدار خواهد ماند.
نکات ایمنی در مورد سیتریک آبدار
اسید سیتریک به طور طبیعی در بدن و عمدتا در استخوان ها یافت می شود. این ترکیب معمولاً به عنوان بخشی از یک رژیم غذایی طبیعی مصرف می شود. اسید سیتریک خوراکی نیز جذب بدن شده و ماده افزودنی و غیر سمی در نظر گرفته می شود. با این حال، مصرف زیاد یا مکرر اسید سیتریک باعث فرسایش دندان ها خواهد شد. اسید سیتریک و سیترات، جذب آلومینیوم را در روده بیماران کلیوی افزایش میدهند که ممکن است منجر به افزایش میزان آلومینیوم مضر در سرم شود. بنابراین توصیه شده که بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی از ترکیبات آلومینیوم برای کنترل جذب فسفات استفاده می کنند و اسید سیتریک یا محصولات حاوی سیترات تجویز نگردد.
سوالات متداول سیتریک آبدار
1- اسید سیتریک آبدار چه تفاوتی با اسید سیتریک خشک دارد؟
اسید سیتریک خشک نوع بی آب شده اسید سیتریک آبدار یا اسید سیتریک مونوهیدرات است. تفاوت اصلی این دو در دهیدراته بودن یا مونوهیدرات بودن آن هاست. اسید سیتریک خشک برخلاف نوع آبدار فاقد مولکول آب است. علاوه بر فرمول شیمیایی، این دو از نظر برخی مشخصات و کاربردها متفاوت هستند.
2- آیا می توان به جای اسید سیتریک خشک از اسید سیتریک آبدار استفاده کرد؟
استفاده از اسید سیتریک آبدار یا مونوهیدرات به جای اسید سیتریک خشک امکان پذیر است. البته این کار بستگی به شرایط و نوع کاربرد اسید سیتریک دارد. به عنوان مثال در داروسازی لازم است که مقدار اسید سیتریک آبدار به شکل مناسب محاسبه شود. در واقع باید هر 1000 میلی گرم اسید سیتریک آبدار را جایگزین 914 میلی گرم اسید سیتریک خشک کنند.
3- آیا می توان از اسید سیتریک آبدار برای ضدعفونی کردن محیط استفاده کرد؟
این اسید به خوبی می تواند انواع باکتری، کپک و دیگر عوامل بیماری زا را از بین برده یا از رشد و تکثیر آن ها جلوگیری کند، به همین دلیل از این ماده به عنوان نگهدارنده نیز استفاده می شود. می توان گفت اسید سیتریک به عنوان یک ماده طبیعی ایده آل برای ضدعفونی کردن محیط شناخته می شود. البته باید در نظر داشت که این محصول کارایی چندانی در برابر برخی ویروس ها نظیر ویروس کرونا ندارد.
4- اسید سیتریک آبدار چه فوایدی برای پوست دارد؟
اسید سیتریک از جمله موادی است که در تولید محصولات مراقبت از پوست به کار می رود. این ماده می تواند pH پوست را تنظیم و آن را به سطح مطلوب برساند. از اسید سیتریک برای لایه برداری و جوانسازی پوست نیز استفاده می شود. البته در استفاده از این محصول رعایت احتیاط های لازم ضروری است، زیرا در غلظت بالا می تواند موجب حساسیت و سوختگی شود.
5- عوارض جانبی داروهای حاوی اسید سیتریک آبدار چیست؟
به طور معمول این ترکیب عوارض جانبی چندانی ندارد. در برخی موارد معدود ممکن است علائمی نظیر حالت تهوع، درد معده و مشکلات گوارشی ملاحظه گردد. نوشیدن مایعات و خوردن دارو بعد از غذا می تواند به پیشگیری از این عوارض کمک کند. در صورت برطرف نشدن این علائم لازم است به پزشک مراجعه شود.