به جرات می توان گفت که کافئین به یکی از پرمصرف ترین مواد در زندگی روزمره ما تبدیل شده است، ماده ای که خواص زیستی مهم و قابل توجه ای دارد. این ماده در ترکیب بسیاری از نوشیدنیهای رایج مانند چای، انواع نوشابه ها، قهوه و همچنین محصولات خوراکی حاوی کاکائو و شکلات وجود دارد. حتی در صنعت داروسازی برای تولید برخی از محصولات استفاده می شود.
کافئین چیست؟
کافئین یک ترکیب آلکالوئیدی (شبه قلیایی) است که می تواند به عنوان محرک دستگاه عصبی مرکزی عمل نماید. در حالت خالص و بدون آب بی رنگ و بی بو است و طعم تلخی دارد. در آب گرم و داغ به خوبی حل می گردد اما میزان حلالیت آن در دمای اتاق (°25 C) کم و جزئی است. نقطه ذوب این ماده حدود 178 درجه سانتیگراد می باشد.
- نام شیمیایی: 1،3،7 – تری متیل گزانتین (1,3,7 – trimethylxanthine)
- فرمول شیمیایی: C8H10N4O2
کافئین بدون آب
کافئین بدون آب (Caffeine anhydrous) با طی مراحلی که شامل خالص سازی و کاهش آب است از گیاهانی مانند قهوه گرفته می شود. انجام مراحل فرآوری موجب افزایش غلظت این ماده می گردد، در نتیجه برای استفاده در صنایع تولیدی قابل استفاده می شود.
کافئین مصنوعی
کافئین سنتزی یا مصنوعی در آزمایشگاه و با استفاده از واکنشهای شیمیایی تولید می گردد. شکل مصنوعی این ماده اولین بار در طول جنگ جهانی دوم توسط آلمانیها برای جبران کمبود قهوه تولید شد. از لحاظ مقایسه نوع مصنوعی سریعتر جذب بدن می شود، در نتیجه زودتر اثر خود را می گذارد. استخراج کافئین از منابع طبیعی آن نیازمند صرف زمان و هزینه زیاد است به همین دلیل نوع مصنوعی این ماده به سرعت مورد استقبال صنایع قرار گرفته است و به صورت انبوه تولید می گردد.
منابع طبیعی کافئین
برگها، میوه و دانه گیاهانی مانند قهوه، کاکائو و گوارانا سرشار از کافئین است. این ماده زیستی در چای سبز، آجیل کولا، برگهای یربامیت (Yerba Mate) و گایوسا (guayusa) نیز یافت می شود.
کاربردهای کافئین
از لحاظ استفاده در صنایع مختلف، کافئین یک ماده پرکاربرد محسوب میگردد. امروزه در صنایع دارویی، غذایی (اعم از نوشیدنیها و خوراکیها)، صنایع آرایشی بهداشتی و مکملهای غذایی از این ماده استفاده می شود. در زیر مهمترین استفاده های این محرک زیستی معرفی شده است.
کاربرد کافئین در صنعت داروسازی
داروسازها، کافئین را به ترکیب داروهای مسکن اضافه می کنند، این کار باعث می شوند این دست از داروها سریعتر و موثرتر عمل کنند. در دردهای میگرنی رگها دچار التهاب می گردند و بزرگ می شوند. این ماده می تواند با کاهش التهاب و باریک کردن عروق خونی در تسکین درد موثر باشد. در تولید قرص لوسیدکس (Lucidex)، ویوارین و چندین داروی دیگر هم استفاده می شود که برای اختلالات خواب، آپنه و تسکین درد به کار میروند. از دیگر داروهای معروف میتوان به استامینوفن، هیدروکسید آلومینیوم و آسپرین اشاره کرد.
کاربرد کافئین در صنعت غذایی و نوشیدنیها
در ادامه مقاله به کاربرد کافئین در صنایع غذایی می پردازیم که عبارتند از:
آدامس
امروزه آدامسهای کافئین دار جای خود را در بازار تثبیت کرده اند. این آدامسها قادرند توجه و تمرکز فرد را افزایش دهند. جالب است بدانید که سرعت جذب و ورود این ماده به خون از آدامس بیشتر از نوع کپسولی آن است.
نوشیدنیهای انرژی زا
نوشیدنیهای انرژی زا به صورت گازدار و بدون گاز به بازار عرضه می شوند. این نوشیدنیها قادرند سطح انرژی و هوشیاری فرد را به میزان قابل توجهی بالا ببرند. یکی از ترکیبات اصلی این نوشیدنیها کافئین می باشد که نقش اصلی را در خواصی مانند افزایش قدرت ذهن و تمرکز این محصولات دارد.
نوشابه ها
در تولید بیشتر نوشابه های گازدار عادی کافئین نیز استفاده می شود، اما مقدار آن کمتر از نوشابه های انرژی زا است. معروف ترین برندها در این زمینه کولا و پپسی هستند که به طور میانگین بالای 68 میلی گرم از این ماده را در هر محصول خود استفاده می کنند.
کافئین در محصولات آرایشی بهداشتی
چون کافئین دارای خاصیت منقبض کنندگی رگهای خونی است می تواند پوست را روشن تر و سفت تر نشان دهد. به همین دلیل این ماده در فرمولاسیون انواع مختلفی از محصولات مراقبت از پوست بکار می رود. در واقع در صنعت آرایشی بهداشتی، به عنوان یک ماده ضد پیری شناخته می شود که قادر است چین و چروک صورت را از بین ببرد و سطح آن را صاف تر نماید.
کافئین افزایش توانایی ورزشکاران
ثابت شده است کافئین می تواند موجب افزایش و طولانی شدن سطح عملکرد ورزشی فرد شود. مقدار پیشنهادی برای ورزشکاران 3 تا 6 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن می باشد.
سوالات متداول همه چیز درباره کافئین
1- آیا لمس مستقیم پودر کافئین خطرناک است؟
تماس مستقیم طولانی مدت پوست با پودر کافئین می تواند موجب خشکی پوست گردد. بعلاوه اگر هوا حامل غبار کافئین باشد ممکن است موجب سوزش چشم شود. بنابراین اگر با پودر این ماده بصورت مداوم ارتباط دارید از دستکش استفاده نمایید و سعی کنید آن را وارد هوا نکنید.
2- مقدار مصرف ایمن کافئین چقدر است؟
برای افراد بزرگسال سالم مصرف روزانه کافئین تا 400 میلی گرم در روز بی خطر در نظر گرفته می شود. با این حال افرادی که وضعیت خاص دارند مانند مادران باردار یا شیرده و کسانی که به بیماریهای قلبی عروقی مبتلا هستند، باید در مصرف این ماده احتیاط بیشتری نمایند و حداقل دوز ممکن را دریافت نمایند (روزانه حداکثر بین 200 تا 300 میلی گرم).
3- مضرات کافئین چیست؟
مصرف کافئین در مقدارهای معمول نه تنها خطری برای افراد سالم ندارد بلکه سودمند است، اما دریافت مقدار بسیار بالا و غیر معمول این ماده می تواند موجب بی قراری و لرزش، بی خوابی (Insomnia)، سردرد، افزایش ضربان قلب، اضطراب و نوعی وابستگی گردد.
4- کافئین چقدر در بدن می ماند؟
طبق تحقیقات انجام شده نیمه عمر این ماده در بدن انسان 4 تا 6 ساعت است. یعنی نصفی از کافئین مصرفی بعد از این مدت در بدن تجزیه می گردد. البته نوع سنتزی آن روند جذب سریعتری دارد و اثر خود را بر بدن زودتر می گذارد.
5- آیا کافئین دارو محسوب می شود؟
کافئین یک ماده داروی محرک است، چرا ؟ چون در مقدار کم هم می تواند سیستم عصبی مرکزی را تحت تاثیر قرار دهد و باعث حس نشاط و افزایش توان ذهنی ما شود. اثرات این ماده معمولا بعد از 5 تا 30 دقیقه از مصرف در فرد ظاهر می شود.
