فرمالین یا فرمالدئید یک ماده شیمیایی است که در سیستم نامگذاری آیوپاک، با نام متانال شناخته می شود. از نامهای دیگر آن می توان به فرم آلدهید، متیل آلدهید، متیلن اکسید، آلدهید فرمیک و فرمیک آلدهید اشاره کرد. این آلدهید کوچک، به شکل گاز بی رنگ و با بویی تند و زننده شناخته می شود. دارای چگالی یک کیلوگرم بر متر مکعب است. میزان حلالیت فرمالدئید در آب، 100 100 میلی لیتر بر گرم (20◦C) و در اتانول و استون، بیشتر از 100 100 میلی لیتر برگرم می باشد. این ماده همچنین توانایی و قابلیت انحلال پذیری در اتر، بنزن و بسیاری از حلالهای آلی را دارد. دمای ذوب آن 156 K و دارای دمای جوش 253.9 K است. این مولکول دارای گروه عاملی آلدهیدی در ساختار خود می باشد. توجه داشته باشید که فرمالدئید در دمای اتاق قابل اشتعال است.
در این مطلب موضوعات زیر را مطالعه خواهید کرد:
به علت وجود مولکولهای قطبی در ساختار خود، دارای جاذبه های دوقطبی-دوقطبی می باشد که به علت این جاذبه های بین مولکولی، می توانید فرمالدهید را در فاز مایع (به شکل سه پار= trimmer) نیز مشاهده کنید. از این رو به محلول آبی فرم آلدهید، فرمالین نیز می گویند. به آسانی می توانید فرمالدئید را از سوخت ناقص بسیاری از ترکیبات دارای کربن سنتز نمایید. این ماده حتی در دود ناشی از سوخت مصرفی خودروها و آتش‌سوزی جنگلها نیز یافت می شود. در برخی فرآیندهای متابولیکی بدن جانوران نیز این ماده به عنوان یک محصول جانبی و دفعی تولید می شود که پس از تولید، بلافاصله از بدن دفع می گردد.
کاربردهای فرمالدئید در صنایع مختلف
فرمالدئید یک ماده پرکاربرد در صنایع مختلف است. دامنه استفاده از این ماده شیمیایی آنچنان گسترده است که آن را به ماده ای غیر قابل حذف تبدیل کرده است. این کاربردها عبارتند از:
- ضد عفونی کننده در سالنهای مرغداری و دامداری
- چسب سازی
- صنایع پتروشیمی
- نگهداری نمونه های بیولوژیک در بافت شناسی
- استریل کننده و ضد عفونی کننده لوازم و تجهیزات
- ضدعفونی کردن استخرهای پرورش ماهی
- ضدعفونی کننده های آنتی باکتریال
- تولید پلیمرهای آمیلوپلاست
- صنایع برق
- تولید شوینده ها (شامپو، صابون و …)
- تولید مواد منفجره
- صنایع رنگ سازی
- صنعت کلید و پریز
- ساخت اسفنجهای قالب‌گیری
- ضدعفونی کردن ابزار و وسایل پزشکی و دندانپزشکی
- تولید هگزامین
- ماده اولیه ساخت رزینهای چسبناک
- ساخت تخته های سه لایی و MDF در صنعت چوب
- تولید محصولات آرایشی و بهداشتی
- ساخت مواد بهداشتی و درمانی (ضد عفونی کننده های ضد باکتری، قارچ و هاگ)
- تولید واکسن
- تولید داروهای ضد انگل
- استفاده در آزمایشهای ژنومیک
- صنایع راه و ساختمان
- ساخت نگهدارنده در صنعت رنگ و رزین
کاربرد فرمالین در پزشکی
با وجود اینکه فرمالدئید یک ماده سرطان زاست، از فرمالین در پزشکی استفاده می کنند. این ماده در دندانپزشکی با مقدار اندکی متانول ترکیب می شود تا پلیمریزاسیون آن محدود شود. به همین علت به آن متانال یا متیلن اکسید می گویند. از این ماده برای استریل کردن تمامی وسایل استفاده می شود. کاربرد جالب فرمالین در علم زیست شناسی و به منظور سالم نگهداشتن نمونه های بیولوژیکی است. شاید تا کنون جانوران مختلفی را درون شیشه هایی مملو از یک مایع به خصوص دیده باشید. این مایع به خصوص، همان فرمالین است که باکتریها و قارچهای نمونه را می کشد و شکل نمونه، پیوند بین پروتئینها، DNA و سایر بخشهای بدن آنها را حفظ می کند و زمان فساد و تجزیه جسد را به تعویق می اندازد. در زمان استفاده از فرمالین در پزشکی، می بایست نکات ایمنی فراوانی را با دقت رعایت کرد. این نکات عبارتند از:
- در فضایی با تهویه مناسب کار کنید.
- از پیپت کردن فرمالین با دهان یا قرار دادن شلنگ در آن و مکیدن (بمنظور ایجاد جریان و انتقال به ظرف دیگر) اکیدا خودداری کنید.
- سیگار کشیدن، خوردن و آشامیدن در محل نگهداری فرمالین ممنوع است.
- در زمان کار از روپوش آزمایشگاه، دستکشهای پلاستیکی ضخیم، عینک دارای محافظ، کفشهای جلو بسته و حتی محافظ صورت استفاده کنید.
- در صورت برخورد فرمالین با چشم یا پوست، محل تماس را به مدت 15 دقیقه با مقدار زیادی آب بشویید.
- فرمالین و اسید کلریدریک (جوهر نمک) را به هیچ عنوان در کنار یکدیگر نگهداری نکنید. چرا که نتیجه ترکیب بخار این دو ماده، دی کلرو متیل است.
- فرمالین را دور از حرارت نگهداری کنید.
- در زمان دفع این ماده و یا دفع پسماندهای حاوی آن، حتما از ظروف شیشه ای نشت ناپذیر استفاده کنید و جدا از سایر پسماندها دفع نمایید.
فواید و معایب کار با فرمالین
همانگونه که در قسمت کاربردهای فرمالین در پزشکی نیز اشاره کردیم، علی رغم خطرات زیاد این ماده برای سلامت انسان، محیط زیست و سایر جانداران کاربردهای فراوانی نیز دارد.
فواید فرمالین
از جمله فواید فرمالین می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بعلت انحلال پذیری بالای این ماده در بسیاری از حلالها (مخصوصا آب)، کار با فرمالدئید برای بسیار از افراد آسان است.
- در بسیاری از آزمایشگاه ها، مواد آزمایشگاهی و حتی مواد شیمیایی به علت قیمت بسیار پایین خود، محبوب بوده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- کاربرد فرمالین در پزشکی بالینی
- این ماده دارای قدرت فوق العاده ای در از بین بردن پاتوژنها (باکتریهای بیماریزا)، قارچها و سایر عوامل بیماری زا دارد.
- فرمالین می تواند با سایر مواد ضدعفونی کننده مانند پرمنگنات پتاسیم مخلوط شود و با ایجاد ویژگیهای جدید، کاربردهای ضد عفونی کنندگی گسترده تری پیدا کند.
- به علت توانایی رها‌سازی نیتروژن در خاک، امکان جوانه زنی، ریشه زایی و رشد گیاه را افزایش می دهد.
- آفت کشی کارآمد در صنعت کود و کشاورزی
عوارض فرمالین
خطرات و عوارض فرمالین عبارتند از:
- یک ماده سرطان زاست و می تواند انواعی از سرطانها را در بدن انسان به وجود بیاورد.
- به سلولهای خونی و ریوی آسیب وارد می کند.
- تغییر دهنده پروتئینهای بدن جانداران زنده
- ایجاد کننده حساسیت و واکنشهای آلرژیک
- توانایی ایجاد تهوع و مشکلات گوارشی
- عدم سازگاری با محصولات کشاورزی و محیط زیست
- ایجاد مسمومیت در صورت استفاده در دامداری و پرورش ماهی و طیور (حتی برای ضد عفونی کردن محل نگهداری)
- محرک پوست و غشاهای مخاطی را به میزان زیاد
- دارای تاثیرات شدید مهاری بر روی سیستم عصبی مرکزی
- در بدن طی واکنشهای اکسیداسیون – احیا به اسید فرمیک تبدیل می شود، که اغلب سبب اسیدوز می گردد.
سوالات متداول فرمالین در پزشکی
1- پس از ترکیب فرمالدئید با آب، نقطه جوش آن چه تغییری میکند؟
به علت برقراری پیوندهای جدید بین مولکولهای آب و فرمالدئید، نقطه جوش محلول جدید تغییر خواهد کرد و نتیجه ای از جاذبه ها و دافعه های جدید می باشد. در رابطه با محلول فرمالین نیز این دما به 121◦C می رسد.
2- ترکیب فرمالین با چه موادی می تواند خطر آفرین باشد؟
طبق تحقیقات بسیاری که محققان انجام داده اند، نتیجه ترکیب فرمالین با اکسیداتیوهای قوی مانند هیدروژن پراکسید، یک واکنش شدید ایجاد می کند. حتی واکنش فرمالین با اکسید نیتروژن، یک واکنش انفجاری و بسیار خطرناک است.
3- چرا می بایست در نگهداری فرمالین بسیار دقت کرد؟
فرمالین یک ماده سمی است. قرارگیری طولانی مدت در معرض آن سبب ایجاد سرطان می شود. به راحتی با اکسیژن واکنش و فرمیک اسید را می سازد. به همین علت می بایست آن را در ظروف بسیار مقاوم، پلمپ شده و دور از مواد شیمیایی دیگر نگهداری کرد.
4- فرمالین چگونه سنتز می شود؟
اگر بخواهیم این فرآیند را به صورت خلاصه بیان کنیم، از اکسایش متانول با کمک نقره، مولیبدن یا مخلوط اکسید آهن به عنوان کاتالیزورِ واکنش، در دمای 500◦C، می توان فرمالدئید را به صورت صنعتی تولید کرد. اما این ماده در سلولهای کبدی نیز به عنوان یک محصول جانبی سنتز می شود.
5- علائم مسمومیت با فرمالین در پزشکی چیست؟
قرمزی و سوزش چشم، ریزش اشک، سرفه، عطسه، ایجاد زخم در گلو، درد در قفسه سینه، تنگی نفس، آسم، خشکی و پوسته شدن پوست، ترک برداشتن و درماتیت، ایجاد مشکلات فراوان در دستگاه تولید مثل، از جمله این علائم می باشد.
